ΣΗΜΑΣΙΑ ΑΓΡΙΩΝ ΜΕΛΙΣΣΩΝ ΚΑΙ ΑΠΕΙΛΕΣ ΠΟΥ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΟΥΝ

 Συνήθως μιλώντας για μέλισσες, αναφερόμαστε στις κοινές μέλισσες, Apis mellifera (μέλισσα ή μελιτοφόρος), αυτές δηλαδή που παράγουν μέλι και χρησιμοποιούνται από τον άνθρωπο. Οι μέλισσες αυτού του είδους είναι ευκοινωνικές, δηλαδή  ζουν σε οργανωμένες κοινωνίες. Όμως οι περισσότερες είναι άγριες, δηλαδή μοναχικές, δε ζουν σε κοινότητες, και δεν χρησιμοποιούνται από τον άνθρωπο (μελισσοκομία),καθώς οι άγριες μέλισσες δεν παράγουν μέλι όπως οι κοινές (ARTHROPOLOGIA, INRA PACA, 2014).Στις μοναχικές μέλισσες κάθε θηλυκό φτιάχνει μόνο του τη φωλιά στην οποία θα εναποθέσει τα αυγά του. Το 70% των άγριων μελισσών χτίζουν τις φωλιές τους στο έδαφος, ενώ το εναπομείναν ποσοστό κατασκευάζει τις φωλιές του σε οποιαδήποτε κοιλότητα θεωρεί κατάλληλη.

 Σύμφωνα με τους Ollerton et al. (2011), το 87,5% των φυτών που ανθοφορούν εξαρτώνται από την επικονίαση των αρθρόποδων (σφήκες, μυρμήγκια, μύγες, σκαθάρια, πεταλούδες, νυχτοπεταλούδες) και σε πολύ μεγάλο βαθμό από τις μέλισσες τόσο τις κοινές όσο και τις άγριες, καθώς αποτελούν τους κυριότερους επικονιαστές. Το 70% των κυριότερων καλλιεργειών που καταναλώνονται από τον ανθρώπινο πληθυσμό παγκοσμίως, εξαρτώνται από την επικονίαση προκειμένου να παραχθούν οι καρποί τους (π.χ. καρότα, κρεμμύδια κλπ.) (Klein et al., 2007). Οι άγριες μέλισσες, εκτιμάται πως συμβάλουν τουλάχιστον στο 20% των επικονιαστικών υπηρεσιών στην αγροτική παραγωγή (Losey and Vaughan, 2006). Πέρα από τη συνεισφορά τους στην αγροτική παραγωγή, τόσο οι ευκοινωνικές μέλισσες όσο και οι άγριες, συμβάλουν στη φυσική διατήρηση της ισορροπίας των οικοσυστημάτων καθώς και στην ενίσχυση της ποικιλότητας των ενδιαιτημάτων, μέσω της επικονίασης ποικίλων άγριων φυτών σημαντικών για την επιβίωση διαφόρων ζώων (ARTHROPOLOGIA, INRA PACA, 2014). Με βάση την έρευνα των Gallai et al. (2009), οι  μέλισσες παρέχουν μια οικοσυστημική υπηρεσία υπό τη μορφή της επικονίασης των καλλιεργειών, η οποία εκτιμάται πως αντιστοιχεί σε 153 δισεκατομμύρια € / χρόνο παγκοσμίως.

Εικόνα 1- Άγριες μέλισσες

 

    Παράγοντες που συμβάλουν στη μείωση των πληθυσμών των άγριων μελισσών

Σύμφωνα με τους Nieto et al. (2014), το 9,2% των ειδών των μελισσών στην Ευρώπη, θεωρούνται απειλούμενα. Ωστόσο αυτό το ποσοστό μπορεί να αυξηθεί συμπεριλαμβανομένου του γεγονότος ότι δεν υπήρχε αρκετή πληροφορία για τα μισά είδη (56.7%), με αποτέλεσμα να ενταχθούν στη κατηγορία της ανεπαρκούς πληροφορίας. Όπως φαίνεται και στο παρακάτω γράφημα (Γράφημα. 1) (Sánchez-Bayo and Wyckhuys, 2019), οι κυριότεροι παράγοντες που σχετίζονται με την μείωση των πληθυσμών των μελισσών είναι:

1.     η εντατική γεωργία,

2.    η ρύπανση μέσω της  χρήσης παρασιτοκτόνων, άλλων ειδών εντομοκτόνων, λιπασμάτων κ.ά.,

3.     τα οικολογικά χαρακτηριστικά που ποικίλουν ανάλογα το γένος ή το είδος,

4.     η αστικοποίηση,

5.     η κλιματική αλλαγή,

6.     οι πυρκαγιές.

Σχετικά με  την εξάπλωση και εντατικοποίηση της γεωργίας, η Ευρωπαϊκή Κόκκινη Λίστα αναφέρει πως  366 είναι τα είδη μελισσών που επηρεάζονται άμεσα. Πιο συγκεκριμένα, η καλλιέργεια γενετικά τροποποιημένων μονοκαλλιεργειών για τη κάλυψη των ανθρώπινων αναγκών, είναι ένας από τους κύριους παράγοντες μείωσης των πληθυσμών των μελισσών. Καθώς υποστηρίζουν συγκεκριμένο πληθυσμό εντόμων, μπορεί να οδηγήσουν σε ανεπάρκεια θρεπτικών σε έντομα που δεν επικονιάζουν το συγκεκριμένο φυτό.  Επίσης, λόγω της περιορισμένης περιόδου ανθοφορίας των φυτών της μονοκαλλιέργειας, μειώνεται η εκτενής περίοδος συλλογής τροφής που παρέχεται στις μέλισσες. Επιπλέον, ορισμένα φυτά επικονιάζονται μόνο από μέλισσες συγκεκριμένων ειδών, με αποτέλεσμα αυμέλισσες να απειλούνται άμεσα (Dotterl and Vereecken, 2010).

 

                                               Γράφημα 1- Κύριες απειλές μείωσης του πληθυσμού των μελισσών 

                                                                               Πηγή: Sánchez-Bayo and Wyckhuys, 2019

 Η χρήση διαφόρων τύπων εντομοκτόνων (παρασιτοκτόνων, ζιζανιοκτόνων κ.α.) και λιπασμάτων, η ρύπανση από την λειτουργία εργοστασίων, ορυχείων καθώς και η ρύπανση που προκαλείται από τη διάθεση των στερεών και υγρών αποβλήτων, είναι ορισμένα παραδείγματα πηγών περιβαλλοντικής ρύπανσης (Sánchez-Bayo and Wyckhuys, 2019) που επηρεάζουν τις μέλισσες.  Η Ευρωπαϊκή Κόκκινη Λίστα αναφέρει πως  259 είναι τα είδη που επηρεάζονται άμεσα από αυτές τις μορφές ρύπανσης και κυρίως από τη χρήση παρασιτοκτόνων και την εφαρμογή λιπασμάτων (ARTHROPOLOGIA, INRA PACA, 2014; Sánchez-Bayo and Wyckhuys, 2019 ). Έρευνες έχουν δείξει πως η χρήση παρασιτοκτόνων, όπως τα νεονικοτινοειδή, συμβάλει στη πρόκληση υποθανατηφόρων επιπτώσεων σε μη στοχευόμενα έντομα όπως οι μέλισσες (Pisa et al., 2015). Είναι σημαντικό να προστεθεί ότι οι άμεσες (θάνατος) ή έμμεσες επιπτώσεις ( παράλυση νευρικού συστήματος, αφύσικη συμπεριφορά, μείωση αναπαραγωγικότητας)  που μπορεί να προκαλέσουν τα παρασιτοκτόνα στις μέλισσες εξαρτόνται από το βαθμό ευαισθησίας που σχετίζεται με:  το μέγεθος του εντόμου, την απόσταση που διανύει με σκοπό την εύρεση τροφής καθώς και το μέρος στο οποίο αποθηκεύει τα τρόφιμα που συνέλλεξε (Williams et al., 2010). Όλα αυτά σχετίζονται με τον βαθμό και την πιθανότητα να έρθει ή όχι σε επαφή η μέλισσα με τα παρασιτοκτόνα.

 Επιπλέον, η χρήση λιπασμάτων είναι άμεσα συνυφασμένη με την εντατικοποίηση της γεωργίας καθώς  συνεισφέρει στην ανάπτυξη των επιθυμητών καλλιεργειών. Ταυτόχρονα  υποστηρίζει την ακραία αύξηση χορτολιβαδικών εκτάσεων στην οποία απουσιάζει η παρουσία ανθοφόρων φυτών (Wilson et al., 1999). Παραδείγματος χάρη, όταν έγινε αντικατάσταση της χρήσης τριφυλλιού με τη χρήση χημικού λιπάσματος  σε μια περιοχή της Νότιας Αγγλίας,  ο πληθυσμός 3 ειδών του γένους Bombus που επικονιάζουν αυτό το είδος φυτού, μειώθηκε σε μεγάλο βαθμό (Goulson et al., 2005).

 Εξαιτίας της αστικοποίησης πολλές πράσινες εκτάσεις γης έχουν μετατραπεί σε αστικά κέντρα ή άλλες αστικές υποδομές απαραίτητες για τον άνθρωπο, οδηγώντας στην μείωση του πληθυσμού εντόμων αλλά και άλλων ζώντων οργανισμών που προϋπήρχαν μέσω του καρακερματισμού του ενδιαιτήματός τους. Χάρη στην ενημέρωση των πολιτών για τις απειλές που αντιμετωπίζουν οι μέλισσες λόγω της αστικοποίησης, έχουν παρθεί αντισταθμιστικά μέτρα όπως η τοποθέτηση κυψελών σε πολλά δημόσια πάρκα αλλά και η φύτευση περισσότερων ανθοφόρων φυτών (ARTHROPOLOGIA, INRA PACA, 2014). Ωστόσο παρατηρήθηκε πως με τη τοποθέτηση κυψελών, εδικά όταν είναι πολυάριθμες υπήρχε πρόβλημα ανταγωνισμού με τις άγριες μέλισσες όσον αφορά την εύρεση τροφής ειδικά στα αστικά κέντρα που οι πηγές είναι περιορισμένες (ARTHROPOLOGIA, INRA PACA, 2014). Χάρη στην πραγματοποίηση στοχευόμενων ερευνών το ζήτημα αυτό μπορεί να αντιμετωπιστεί τοποθετώντας συγκεκριμένο αριθμό κυψελών ανά km² (Steffan-Dewenter & Tscharntke, 2000). 

 Ένας εξίσου σημαντικός παράγοντας ο οποίος επηρεάζει, και δυστυχώς θα συνεχίσει να επηρεάζει, τους πληθυσμούς των μελισσών είναι η κλιματική αλλαγή. Με βάση την Ευρωπαϊκή Κόκκινη Λίστα, υπολογίζεται πως 136 είδη μελισσών θα επηρεαστούν ακόμη και με εξαφάνιση λόγω της κλιματικής αλλαγής. Ωστόσο ορισμένα είδη κυρίως αυτά που αναπτύσσονται στις εύκρατες περιοχές ίσως  ακόμη και να βοηθηθούν έμμεσα από την κλιματική αλλαγή λόγω της υψηλότερης ανοχής που έχουν στις αυξημένες θερμοκρασίες (Deutsch et al., 2008). Αντιθέτως,  σε άλλες περιοχές όπως οι τροπικοί ή περιοχές υψηλού υψομέτρου, που οι μέλισσες έχουν πολύ πιο στενό φάσμα ανοχής όσον αφορά τη θερμοκρασιακή αύξηση, απειλούνται άμεσα (Sánchez-Bayo and Wyckhuys, 2019). Επίσης, λόγω των αυξημένων θερμοκρασιών σε πολλές περιοχές θα μειωθεί η περίοδος ανθοφορίας πολλών φυτών με αποτέλεσμα, να αυξηθεί ο ανταγωνισμός για την εύρεση τροφής (ARTHROPOLOGIA, INRA PACA, 2014).

 Οι φωτιές ένα χαρακτηριστικό των μεσογειακών οικοσυστημάτων γίνονται όλο και πιο συχνές και η κλιματική αλλαγή εντύνει ακόμα περισσότερο το φαινόμενο. Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Κόκκινη Λίστα 181  είδη μελισσών   επηρεάζονται άμεσα από τις πυρκαγιές. Μάλιστα σύμφωνα με τους Conde and Richard (2002), το 95% των πυρκαγιών που έχουν σημειωθεί από τις αρχές του 21^ου αιώνα στη Μεσόγειο οφείλονται σε ανθρώπινη δραστηριότητα.  οι επιπτώσεις από τις οποίες απειλούνται οι μέλισσες  από την καταστροφή της βλάστησης και  το θάνατο  τους με αποτέλεσμα να μειώνεται άμεσα και έμμεσα,  η ποικιλότητα των ειδών των μελισσών (Potts et al. 2003).

 Κλείνοντας, είναι σημαντικό να τονιστεί η σημασία  περαιτέρω έρευνας για το συγκεκριμένο θέμα, καθώς οι πληροφορίες που υπάρχουν σχετικά με την απόκριση των άγριων μελισσών απέναντι σε όλους αυτούς τους πολύπλοκους ανθρωπογενείς παράγοντες είναι περιορισμένη και ορισμένες φορές ανύπαρκτη. Τα μέτρα προστασίας  για τη προστασία τους εξαρτώνται από τον εκάστωτε παράγοντα μείωσης του πληθυσμού τους.  Ωστόσο συνήθως δεν είναι μόνο ένας ο παράγοντας που συμβάλει σε μία περιβαλλοντική κρίση, αλλά ο συνδυασμός πολλών με διαφορετικό βαθμό σημαντικότητας. Συνεπώς, η εφαρμογή καλών πρακτικών για το περιορισμο τους τόσο σε ατομικό όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο αποτελεί  κύρια μέθοδο αντιμετώπισής τους. Τέλος ,είναι υποχρέωσή μας να φροντίσουμε και να προστατεύσουμε τις μέλισσες,  όπως εκείνες φροντίζουν για τη προστασία του περιβάλλοντος και τη δική μας επιβίωση.

 

Bρείτε  μας στο Facebook : Blog περιβαλλοντικών θεμάτων: env-gr.blogspot.com και

                   στο Instagram: @envgrblog

• Επιμέλεια κειμένου : Έμιλυ Στεφανάτου , Περιβαλλοντολόγος Msc
• Επιμέλεια βίντεο :  Σοφία Χανιώτη , Περιβαλλοντολόγος Msc

Βιβλιογραφία

1.     ARTHROPOLOGIA, INRA PACA. (2014). Helping Wild Bees and Nature Find a Home in the City – Ecological Guidelines for Green Space Management in Urban and Peri-urban Areas (1st ed.).

2.     Condé, S. and Richard, D. (cords.) 2002. The Mediterranean biogeographical region. In: Europe’s biodiversity – biogeographical regions and seas. European Environment Agency Report No 1/2002.

3.     Deutsch, C.A., Tewksbury, J.J., Huey, R.B., Sheldon, K.S., Ghalambor, C.K., Haak, D.C., Martin, P.R., 2008. Impacts of climate warming on terrestrial ectotherms across latitude. Proc. Natl. Acad. Sci., 105, 6668.

4.     Dötterl, S. and Vereecken, N.J. 2010. The chemical ecology and evolution of bee-flower interactions: a review and perspectives. Canadian Journal of Zoology, 88, 668-697.

5.     Gallai, N., Salles, J-M., Settele, J., Vaissière, B.E. 2009. Economic valuation of the vulnerability of world agriculture confronted with pollinator decline. Ecological Economics, 68(3), 810–821.

6.     Goulson, D., Hanley, M.E., Darvill, B., Ellis, J.S., Knight, M.E., 2005. Causes of rarity in bumblebees. Biol. Conserv, 122, 1–8.

7.     Klein‚ A-M., Vaissiere‚ B.E., Cane‚ J.H., Steffan-Dewenter‚ I., Cunningham‚ S.A., Kremen‚ C., Tscharntke, T. 2007. Importance of pollinators in changing landscapes for world crops. Proceedings of the Royal Society B, Biological Sciences‚ 274(1608), 303-313.

8.     Losey, J.E. and Vaughan, M., 2006. The economic value of ecological services provided by insects. Bioscience, 56, 311–323.

9.     Nieto, A., Roberts, S.P.M., Kemp, J., Rasmont, P., Kuhlmann, M., García Criado, M., Biesmeijer, J.C., Bogusch, P., Dathe, H.H., De la Rúa, P., De Meulemeester, T., Dehon, M., Dewulf, A., Ortiz-Sánchez, F.J., Lhomme, P., Pauly, A., Potts, S.G., Praz, C., Quaranta, M., Radchenko, V.G., Scheuchl, E., Smit, J., Straka, J., Terzo, M., Tomozii, B., Window, J., Michez, D. 2014. European Red List of bees. Luxembourg: Publication Office of the European Union.

10. Ollerton, J., Tarrant, S., Winfree, R. 2011. How many flowering plants are pollinated by animals? Oikos, 120, 321–326.

11. Pisa, L.W., Amaral-Rogers, V., Belzunces, L.P., Bonmatin, J.-M., Downs, C.A., Goulson, D., Kreutzweiser, D.P., Krupke, C., Liess, M., McField, M., Morrissey, C.A., Noome, D.A., Settele, J., Simon-Delso, N., Stark, J.D., Van der Sluijs, J.P., Van Dyck, H., Wiemers, M. 2015. Effects of neonicotinoids and fipronil on nontarget invertebrates. Environmental Science and Pollution Research, 22, 68-102.

12. Potts, S.G., Vulliamy, B., Dafni, A., Ne'eman, G., O'Toole, C., Roberts, S. and Willmer, P.G. 2003. Response of plant-pollinator communities following fire: changes in diversity, abundance, and reward structure. Oikos, 101: 103-112.

13. Sánchez-Bayo, F. and Wyckhuys, K., 2019. Worldwide decline of the entomofauna: A review of its drivers. Biological Conservation, 232, 8-27.

14. Steffan-Dewenter, Tscharntke, 2000. Resource overlap and possible competition between honey bees and wild bees in central Europe, Oecologia, 122, 88–296.

15. Williams, N.M., Crone, E.E., Minckley, R.L., Packer, L., Potts, S.G. (2010). Ecological and life-history traits predict bee species responses to environmental disturbances. Biological Conservation, 143(10), 2280- 2291.

16. Wilson, J.D., Morris, A.J., Arroyo, B.E., Clark, S.C., Bradbury, R.B. 1999. A review of the abundance and diversity of invertebrate and plant foods of granivorous birds in northern Europe in relation to agricultural change. Agriculture, Ecosystems and Environment, 75(1999), 13–30.